Cá, tôm, sò, ốc là những thủy sản
rất quen thuộc trong các bữa ăn hằng ngày tại quê nhà, nhưng chúng
cũng có thể là mối de dọa cho sức khỏe. Nhiễm giun sán là vấn đề
đáng lo ngại đối với mọi người.
Thủy sản cũng như các loài động vật
đều có thể bị nhiễm giun sán nhưng chỉ có một số mới truyền sang
cho người mà thôi.
Gần đây báo chí bên nhà có nói nhiều
về sự bộc phát của bệnh sán lá, khoa học gọi là distomatosis, do cá
truyền sang cho người tại một số tỉnh ở VN.
Các giới chuyên môn nghĩ rằng bệnh
lý nầy có nguyên nhân chính từ tập tục ăn gỏi cá sống hoặc ăn cá
nấu không thật chín.
Nghiên cứu tại VN cho biết có từ 45%
đến 80% cá nuôi tại một số vùng đã bị nhiễm sán lá rất trầm trọng.
Tại Nam Định, nơi thường có tập tục
ăn gỏi cá sống, thì số người bị nhiễm sán lá từ cá có thể lên đến
65%, và cá nuôi thì bị nhiễm lối 44,7%.
Tại Nghệ An, chó mèo và heo bị nhiễm
sán lá từ cá truyền qua với tỷ lệ 13-38%.
Riêng An Giang và Nghệ An là hai
tỉnh không có tập quán ăn gỏi cá sống cho nên số người bị nhiễm sán
lá từ cá chỉ ở mức độ từ 0,1 đến 1% mà thôi (VietnamNet
18/10/2006).
Nhiễm sán lá là một vấn đề rất
nghiêm trọng tại vùng Đông Nam Á, đặc biệt là Trung Quốc, ViệtNam,
Thái Lan, Lào và Cam Bốt.
Có nguy hiểm đến sức khỏe hay không?
Triệu chứng thay đổi tùy theo loại
sán, tùy theo số lượng sán nhiều hay ít, tùy nơi định vị và tùy
theo thời gian mới nhiễm hay đã bị nhiễm từ nhiều năm rồi. Nói
chung triệu chứng ban đầu lúc ấu trùng di chuyển có thể là đau
bụng, thường là ở vùng hạ sườn phải (right upper quadrant), nôn
mửa, tiêu chảy, biếng ăn, mất cân…Một thời gian sau thì có triệu
chứng gan mật, vàng da vv…
Sán lá gan Fasciola gigantica to
nhất, thường làm nghẽn bít hệ thống mật và gây tổn hại mô gan. Báo
Thanh Niên Daily ngày Sept 22 /2006 có nói đến một ca tại Quảng
Bình sán lá gan xuyên qua da và chui ra khỏi lồng ngực lúc bệnh
nhân đang được bác sĩ khám. Một vài loài như sán lá phổi
Paragonimus westermani có thể gây ra những triệu chứng trầm trọng
khi chúng vào trong phổi, trong các hạch hoặc trong não.
Gỏi cá sống và giun đầu gai
Gnathostoma
Gỏi cá sống là đặc sản của vùng
duyên hải VN. Món gỏi cá sống tuy rất ngon nhưng nó vẫn là mối đe
dọa đối với sức khỏe chúng ta.
Cá sống có thể nhiễm khuẩn và nhiễm
ký sinh trùng mà đáng kể nhất là giun đầu gai Gnathostoma. Loại
giun này rất phổ biến tại vùng Đông Nam Á, Nam Mỹ, Mexico, Peru và
Ecuador. Việt Nam là một trong những quốc gia có tỉ lệ nhiễm giun
đầu gai khá cao.
Giun trưởng thành (adult) sống trong
bao tử chó và mèo. Trứng giun theo phân nhiễm vào nước mưa chảy
xuống ao hồ sông rạch. Trứng nở ra ấu trùng (larvae) và bị một loại
giáp xác (crustacea) thật nhỏ có tên là cyclop ăn vào. Cá, lươn,
rắn, ếch nhái, gà vịt, và các loại thủy cầm (waterfowl) đương nhiên
nuốt cyclop vào bụng và bị nhiễm giun đầu gai. Trong các loài vật
vừa kể, ấu trùng giun sẽ định vị trong thịt.
Khi chúng ta dùng cá sống, ấu trùng
vào bụng, xuyên ruột và đi tứ tung trong cơ thể chúng ta. Giun có
thể vào gan, vào mắt, di chuyển dưới da, hoặc đến định vị trong não
hay trong tủy sống. Đây là bệnh Gnathostomosis.
Đi đến đâu, giun gây tình trạng viêm
sưng đến đó. Tùy nơi giun định vị mà triệu chứng sẽ khác nhau. Ở
mắt, sẽ làm giảm thị lực hoặc mù lòa, và gây ho hen nếu ở hệ hô
hấp. Nguy hiểm nhất là nếu giun định vị trong hệ thần kinh trung
ương và gây chứng viêm não tủy (encephalomyelitis), làm rối loạn
cảm giác, liệt tứ chi và có thể chết.
Vài năm trước đây Hội Dược Sĩ VN tại
Hoa Kỳ cũng có đăng một bài nói về một ca nhiễm giun đầu gai ở một
Việt kiều lúc về thăm quê hương. Trong thời gian ở VN, anh ta có
nhậu với bạn bè món thịt rắn hổ mang, và đặc biệt là anh ta xơi
sống nguyên tim rắn với hy vọng là sẽ được sung sức bằng 5 bằng 10
ngày thường.
Khi trở qua Hoa Kỳ, anh ta bắt đầu
ngã bệnh và có dấu hiệu mệt mỏi yếu sức lạ thường lại thêm sốt, nổi
mày đay ở chân, đau ở vùng gan, ớn lạnh về chiều. Kết quả xét
nghiệm máu, cho thấy số bạch cầu eosinophils trong máu tăng cao
13.000.
Các bác sĩ bên Mỹ mò mẫm chữa trị
bằng kháng sinh, nhưng bệnh vẫn không thuyên giảm. Cuối cùng qua sự
cố vấn của một nhà ký sinh trùng học, bác sĩ Nagami, thuộc The
Centers for Disease Control & Prevention (CDC), bệnh đã được
chẩn đoán chính xác: bệnh nhân đã bị nhiễm giun đầu gai Gnathostoma
spinigerum.
Thuốc Albenza (Albendazole) đã được
sử dụng để trị dứt bệnh…
Những điểm cần lưu ý:
Sán lá chỉ có thể phát triển và tồn
tại lâu dài nếu trong ao hồ hội đủ các yếu tố như có sự hiện diện
của một loại ốc thích hợp sống trong nước, cây cỏ thảo mộc dưới
nước, cá tôm sống ở nước ngọt và sau hết phải có người hay một loài
động vật nào đó ăn vào. Cá chép (carp) thuộc họ Ciprinidae thường
là ký chủ trung gian của sán lá Clonorchis sinensis và của sán lá
Opisthorchis spp. Điều kiện khí hậu và điều kiện kinh tế xã hội của
Việt Nam rất thuận lợi để bệnh sán lá dễ phát triển và dễ lây
truyền. Người bị nhiễm qua việc ăn cá sống, nấu không đủ chín hoặc
ăn sống các loại rau cải mọc dưới nước đã bị nhiễm ấu trùng sán lá.
Thí dụ tại VN có thể thấy rau muống ruộng, rau dừa, ngó sen, rau
ngổ, rau bồn bồn, rau chút, rau bông súng, rau cần ống. Tại hải
ngoại có rau cresson sauvage mọc dưới nước (watercress) cần phải để
ý vv…
Video: Trồng rau muống tại miền Bắc:
Ướp muối, ngâm giấm hoặc hong khói
rất khó diệt được ấu trùng sán lá trong cá. Theo FDA, giữ cá ở
nhiệt độ trừ 20 độ C trong vòng 7 ngày hoặc trừ 35 độ C trong vòng
15 giờ có thể diệt được ấu trùng Metacercariae với điều kiện là bề
dầy của cá không được trên 15cm (6 inches). Phương pháp nầy chỉ có
thể thực hiện trong các nhà máy mà thôi. Trong thực tế, người ta tự
hỏi liệu cá nhập cảng từ Á châu bán tại các chợ Tàu, chợ VN ở hải
ngoại có đáp ứng được điều kiện nầy hay không?
-Nhiễm sán lá sẽ dẫn đến các bệnh về
gan, phổi và ruột.
-Nấu cá và rau cải thật chín sẽ diệt
được sán lá đồng thời giúp làm giảm nguy cơ bị nhiễm các loại ký
sinh trùng.
-Xây cầu tiêu và nuôi gia súc như
heo, trâu bò, dê cừu trên ao cá cũng như việc dùng phân súc vật để
nuôi cá là lý do làm gia tăng bệnh sán lá.
-Tập tục ăn uống, ăn rau sống, ăn
gỏi cá sống, ăn sushi, sashimi, lẩu cá cua tôm tép, nhúng giấm,
luộc không đủ chín rất nguy hiểm.
-Ngày nay, kỹ nghệ nuôi trồng thủy
sản (aquaculture) đang phát triển rầm rộ tại Việt Nam, Trung Quốc,
Thái Lan…Việc toàn cầu hoá mậu dịch chắc chắn đã tạo điều kiện
thuận lợi trong vấn đề xuất cảng cá tôm nhiễm ấu trùng sán lá đi
khắp cả các nơi trên thế giới.
-Trong các chợ Tàu và chợ Việt tại
hải ngoại, đa số cá tôm đông lạnh thường được nhập cảng từ Việt
Nam, Thái Lan, Trung Quốc, Ấn độ và Nam Mỹ là những quốc gia có vấn
đề sán lá rất nghiêm trọng.
Việc giáo dục dân chúng về hiểm họa
ăn cá sống là điều cần phải thực hiện cấp bách.
Du lịch Việt Nam coi chừng bị viêm
màng não vì ăn ốc
Angiostrongylus cantonensis is the
most common infectious cause of eosinophilic meningitis worldwide
.Although human infections with A. cantonensis are traditionally
associated with Southeast Asia and the Pacific Basin, sporadic
cases have been reported in several countries outside this region.
In the Caribbean, eosinophilic meningitis has not been commonly
reported, although A. cantonensis has been found in rats from Cuba,
Puerto Rico, and the Dominican Republic. CDC
Bên nhà đôi khi ốc cũng có thể bị
nhiễm một loại giun có tên là Angiostrongylus cantonensis.
Giun trưởng thành (adult) sống trong
phổi chuột và ấu trùng(larvae) được thấy sống ký sinh trong một số
ốc dưới nước hay trên cạn. Ăn thịt ốc nấu không đủ chín, sẽ bị
nhiễm giun Angiostrongylus cantonensis. Vào đường tiêu hóa, ấu trùng
xuyên qua thành ruột, theo đường máu để lên định vị tại vùng não và
gây ra bệnh viêm màng não tăng bạch cầu ái toan (eosinophilic
meningitis) rất nguy hiểm.
Tại Việt Nam có bao nhiêu loài ốc
độc?
Theo ĐÀO VIỆT HÀ (Viện Hải dương học
Nha Trang)
"Vụ ngộ độc do ăn ốc biển xảy
ra ngày 4-4 tại Phú Yên đã làm một người chết và hai người phải cấp
cứu. Ngày 17-10 vừa qua, một vụ ngộ độc tương tự lại xảy ra tại
Quảng Ngãi, kết quả là hai trong số ba nạn nhân tử vong sau khi cả
ba người ăn khoảng 500g món ốc nướng. Có bao nhiêu loài ốc độc?
Đối với ngộ độc tử vong do ốc biển
qua con đường thức ăn như vụ ngộ độc đã nêu ở trên là trường hợp
đầu tiên được ghi nhận tại VN. Tuy nhiên, các trường hợp ngộ độc
tương tự đã từng xảy ra khá phổ biến tại khu vực Thái Bình Dương,
điển hình là tại Nhật Bản.
Thông thường, các loài ốc biển có
thể ăn được, nhưng đột nhiên lại trở thành độc mà chúng ta không
thể biết lý do tại sao chúng trở nên độc. Một số loài ốc chỉ độc ở
một bộ phận nào đó nhất định (thường là tuyến nước bọt), nhưng cũng
có những loài ốc hoàn toàn độc và hết sức nguy hiểm đến tính mạng
nếu như chúng ta vô tình ăn chúng.
Gầnđây, khá nhiều loài ốc được ghi
nhận là nguyên nhân của các vụ ngộ độc cho con người thông qua con
đường thức ăn như ốc mặt trăng (turban), ốc đụn (the top of
shells), ốc tù và (trumpet shells), ốc hương Nhật Bản (ivory
snails), ốc trám (oliva)
Tùy vào từng loài ốc, bản chất độc
tố có thể là saxitoxin (độc tố vi tảo tích lũy trong các sinh vật
hai mảnh vỏ, một số loài cua rạn...) hoặc tetrodotoxin (độc tố cá
nóc, mực đốm xanh, so...). Độc tố trong các loài ốc mặt trăng, ốc
đụn và ốc trám đã được xác định là saxitoxin (một loại độc tố thần
kinh thường gặp ở một số loài vi tảo giáp Alexandrium)".
Từ lâu, Tổ chức Y Tế Thế giới (WHO)
và Tổ chức Lương Nông Thế giới (FAO) đã cảnh báo các quốc gia vùng
Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam về hiểm họa cá nước ngọt nhiễm sán
lá lây truyền cho người.
Đây là một vấn đề y tế công cộng vô
cùng quan trọng ảnh hưởng cho cả thế giới. Năm 1995 WHO đã ước
lượng vùng Đông Nam Á có khoảng 9 triệu người bị nhiễm sán lá và
Trung Quốc có lối 20 triệu người bị nhiễm mà trầm trọng nhất là
vùng tỉnh Quảng Đông ở về phía Nam. Riêng Việt nam có trên 7 triệu
người nằm trong diện nguy hiểm có thể bị nhiễm sán lá gan trong đó
có 1 triệu người đã bị nhiễm thật sự.
Tổ chức FIBOZOPA gần đây cũng đã cho
biết số người bị nhiễm sán lá tại vùng sông Hồng, Bắc Việt Nam, có
thể phải nhiều hơn gấp bội so với những số được nêu ra từ trước
(mực độ nhiễm 15%-20%).
Tại những vùng nhiễm sán, WHO cũng
quan tâm đến sự xuất hiện của một số bệnh lý như bệnh cancer ác
tính ống dẫn mật Cholangiosarcoma, bệnh sỏi túi mật gallstones (do
nhiễm sán lá Opisthorchis và sán lá Clonorchis), bệnh tiêu chảy và
bệnh loét bao tử peptic ulcers (do nhiễm sán lá Haplorchis và sán
lá Metagonimus). Phải chăng sự hiện diện của sán lá đã ảnh hưởng
đến sự xuất hiện của cancer cholangiosarcoma và của sỏi mật?
Sán lá nhiễm từ cá không phải là
hiểm họa duy nhất tại Việt Nam. Bệnh giun đầu gai (Gnathostoma) do
việc ăn cá sống, ăn thịt rắn,và ếch nhái là một hiểm họa khác mà
chúng ta cũng cần phải quan tâm mỗi khi ăn.
Ngoài ra cũng không nên thờ ơ với
bệnh thịt heo gạo cysticercosis do sán dây Taenia solium gây ra,
thịt heo nhiễm giun bao Trichinella spiralis, và thịt bò gạo do sán
dây Taenia saginata …
Cẩn thận với các món quá ngon như
gỏi cá sống, sushi, sashimi, nem chua, bò tái chanh, thịt bò
beefsteak chiên nửa sống nửa chín …nếu ăn ở bên nhà.
Tổ chức Lương Nông Thế Giới FAO nhìn
nhận là tại Á châu, việc kiểm soát và giải quyết mối nguy cơ nhiễm
sán lá từ thực phẩm (FBT: foodborne trematodes) là một vấn đề vô
cùng khó khăn và phức tạp cần phải có sự quyết tâm và phối hợp nhịp
nhàng của rất nhiều lĩnh vực chuyên môn.
Giáo dục dân chúng để thay đổi lối
sống, quan tâm hơn đến vệ sinh, thay đổi tập tục và thói quen ăn
uống, như đừng bao giờ ăn cá sống, cũng như đừng ăn sống các loại
rau cỏ mọc dưới nước là công việc cần phải làm trước mắt. Chuyện
coi vậy mà không phải dễ làm đâu!
Bệnh cá nhiễm sán lá lây truyền cho
người tại Việt Nam là một sự kiện tất yếu không làm ai ngạc nhiên
hết!
Để kết luận, tác giả xin mượn lời
cảnh báo có vẻ bi quan của TS Đặng thị Cẩm Thạch, Trưởng Phòng Ký
Sinh Trùng (Viện Sốt Rét, Ký Sinh Trùng- Côn Trùng Trung Ương):
"Việt Nam nằm trong vùng khí
hậu nhiệt đới, cùng với tập quán ăn uống, sinh hoạt chưa đảm bảo vệ
sinh, rất thuận lợi cho sự phát triển của các bệnh giun, sán. Ước
tính, trên toàn quốc số người nhiễm giun đũa khoảng 60 triệu người,
giun tóc 40 triệu người và giun móc 20 triệu người, trong đó số
nhiễm phối hợp 2, 3 loại giun lên tới 60-70%."
Không biết lời báo động trên có làm
cho người dân mình lo sợ và thay đổi cách ăn uống hay không?
Riêng đối với các bạn hiện đang sống
tại nước ngoài, nếu có đi du lịch VN, Thailand hoặc Nam Mỹ, để
phòng ngừa giun đầu gai chúng ta chỉ nên ăn thịt, cá, rắn, lươn,
ếch vv…đã được nấu thật chín mà thôi. Đông lạnh ở nhiệt độ trừ 20
độ C diệt được giun Gnathostomas.
Nguyễn Thượng Chánh_DVM
|
